Nga Don Fatmir Koliqi
“Kosova e sotme apo Dardania Antike, ishte vend i shenjtë dhe vendi më kompakt në planin nacional, gjuhësor dhe fetar, dhe shquhej në gjithë Ilirinë dhe më gjerë. Këtu i kemi martirët e parë të krishterimit, Shën Florin dhe Shën Laurin, gjatë viteve 117-135 pas Krishtit.”[1]
Ky është konstatimi më i bukur i brumosur me një vetëdije dhe përgjegjësi të lartë për kulturën e stërlashtë të popullit tonë, i thënë prej një burrështetasi shembull, që tregonte lidhjen e pashkëputur të historisë së shenjtë të Dardanisë/Kosovës mijëravjeçare. Janë pak rreshta, por të artë, që e rikthejnë shikimin te rrënjët, themelet, shtyllat autoktone mbi të cilat ne sot i bëjmë hapat tanë në shekullin XXI. Njëkohësisht, është grishje për zgjim të ndershëm të kujtesës së shenjtë – memoria sancta – në mënyrë që t’i japim jetë të tashmes dhe ta bëjmë të ardhmen pa frikë identitare (në votrën e kontinentit). Është i vetmi burrështetas dhe prej të paktëve intelektual të vërtetë, që e ka pasur këtë vetëdije të lartë, dhe këtë e ka bërë mision kulturor dhe politik, si çuarje në vend të “testamentit” të stërgjyshërve për ta dashur e për ta mbrojtur të patjetërsueshme këtë tokë të martirizuar.
Në këtë histori të shenjtë dardane, vendin e parë e zënë, me të drejtë, dy vëllezërit binjak Shën Flori dhe Shën Lauri, martirë, që konsiderohen vula, monedha dalluese e krishterimit tonë, të cilët e kanë dëshmuar me gjak fenë e tyre në Krishtin.
Martirologu Romak ditëfestën liturgjike të tyre e vendos më 18 gusht, që në Kishën Katolike është ditëlindja për qiell (dies natalis).[2]
Për jetën dhe veprimtarinë e tyre kemi të dhëna të pakta, siç ngjan për shumë martirë e shenjtër të kësaj epoke, posaçërisht të trevave tona, për faktin e mbretërimit të kohërave të kobshme, të vështira dhe për humbjet e shumta që janë bërë për atë periudhë.
Materialet e Acta Martyrum (shq. aktet e martirëve), Acta Sanctorum (shq. aktet e shenjtërve) dhe burimet hagiografike që janë përdorur deri më tani për të krijuar një jetëshkrim të përafërt të tyre kanë kryesisht proveniencë bizantine apo ndikim bizantin, siç janë Sinassari Konstantinopolitan, Mentologjitë, dhe disa dorëshkrime që ruhen në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit, 141 (shek X); Vat. Gr. 1671 (shek X) dhe Vat. gr . 821 (shek XI-XII).
Sipas këtyre dokumenteve Shën Flori dhe Lauri ishin vëllezër binjak që kanë pësuar martirizimin në kohën e perandorit Hadrian (c. 117-138), me profesion gurgdhendës (skulptor), nxënës të Prokulit dhe Maksimit, martirë.[3] Pasi këta të fundit u martirizuan për Hyjin, nxënësit e tyre Flori dhe Lauri erdhën nga Bizanti (Konstantinopoja) në Ulpianën e Dardanisë në Iliri dhe atje punuan në një gurore pretoriane pranë Likonit, qeveritar/administrator i vendit. Farlati i radhit të katërtit, do me thënë edhe Prokulin dhe Maksimin, si martirë dardanë.[4] Koha e jetës dhe e martirizimit të tyre, karakterizohet me rritjen e klimës armiqësore ndaj të krishterëve në Pjesën Lindore të Perandorisë Romake (Bizanti) edhe në Iliri, ku persekutoheshin mizorisht.
Dokumentet na rrëfejnë se Likoni e kishte marrë një letër-kërkesë nga njëfarë Licini, biri i perandoreshës Elpidia, qeveritar në rajon, në disa vende i quajtur edhe si prokonsull, me anë të cilës i kërkohej që t’i dërgonte dy vëllezërit mjeshtër për të ndërtuar një tempull. Gjatë periudhës së ndërtimit të tempullit Flori dhe Lauri kishin marrë famë të madhe, si te qeveritarët, po ashtu edhe te populli i thjeshtë, sepse ata punën e kryenin profesionalisht dhe me nder, kurse në anën tjetër, me të ardhurat e mira që i fitonin nga puna e mjeshtërisë së tyre, ndihmonin të varfrit e vendit, tek të cilët gëzonin zë shenjtërie.
Tempulli u punua dhe u krye me mjeshtri të rrallë, sa që kishte nxitë mahnitje nga punëdhënësi Licini. Madje gjatë ndërtimit ndodhi edhe një mrekulli që ishte bërë prej shenjtërve binjakë: Anastasi i biri i një prifti pagan me emrin Merentini, ndërsa ishte i pranishëm në punimet e tempullit, një cifël guri kërceu dhe i hyri sy. Kjo ngjarje kishte sjellë një rrezik të madhe për dy vëllezërit duke i akuzuar nga i ati se ata po i mbysin punëtorët dhe po sillnin zi në vend. Porse, Flori dhe Lauri, pasi u luten, e shëruan mrekullisht, madje arritën edhe ta kthenin në fenë e krishterë, së bashku me të atin.
Para se të bëhej inaugurimi i këtij tempulli nga Licini, siç ishte zakon në botën perandorake, ku organizoheshin festa e dëfrime karakteristike, vetë Flori dhe Lauri e organizuan një procesion me të varfrit dhe punëtorët e krishterë që i kishin, hyjnë në tempull dhe i largojnë të gjithë idhujt pagan dhe vendosin kryqin që përcillet me këngë lavdi, himne e psalme drejtuar Krishtit, Zotit të tyre! Kur dëgjoi Licini për këtë akt, dha urdhër që të arrestoheshin të gjithë dhe të dënoheshin pa mëshirë. Të varfëritë dhe punëtorët e krishterë i dogji të gjallë, ndërsa Florin e Laurin i arrestoi, dhe pasi bëri një proces hetues vendosi t’i vriste me një vdekje edhe më mizore se të parën: i hodhi në një pus të thellë për së gjalli.
Besimtarët e krishterë shkonin në vendin ku pësuan martirizimin dhe luteshin ndërmjetësimit të tyre, sepse i mbanin të shenjtë që e dhuruan jetën për Krishtin dhe si të tillë mund të nxjerrin hire prej Hyjit për t’u përngjarë në jetë dhe në dëshmi, gjatë persekutimeve të rënda që ushtroheshin mbi ta. Pasi kohët ishin të vështira dhe të pasigurta në raport me të krishterët dhe kultin e tyre ndaj shenjtërve martirë, bashkësia e krishterë u kujdes që eshtrat e tyre të bartën në një vend të sigurt dhe pastaj, sipas të gjitha gjasave, pas lirisë së fesë, përkatësisht pas Ediktit të Milanos, në vitin 313, me të cilin Konstantini i Madh ia jep lirinë e shpalljes krishterimit në të gjithë Perandorinë, reliktet e Shën Florit e Laurit vendosen në Kishën e Manastirit të Shpëtimtarit të Gjithëpushtetshmit (Pantocrator), në afërsi të Kishës së Filipit apostull, në Konstantinopojë, Stambolli i sotëm.
Kulti ndaj tyre mori dhenë në të gjithë Bizantin deri vendet e largëta të Rusisë, Skandinavisë e Italisë, ku janë kushtuar kisha, vepra arti, janë emëruar qytete (San Floro në Catanzaro të Italisë), Tolstoji i përmend në veprën e tij monumentale “Lufta e Paqja”. Ikonografia dhe arti i shenjtë në përgjithësi, që nga lashtësia, i paraqet si dy skulptorë mjeshtër dhe shembull të shenjtërisë në arte e punë skulpturore.
Në Ulpianën Antike dhe në trojet përreth në Dardani, pas martirizimit të Shenjtërve, persekutimit të krishterimit në përmasa të mëdha nga Perandoria Romake, erdhi koha e lirisë së fesë, gjatë së cilës do ta bëjë këtë vend ndër më të rëndësishmit të krishterimit të hershëm. Në shek. III dhe IV ajo do të quhet Municipum Ulpiana splendissima, (shq. Qyteti madhështore i Ulpianës) për madhështinë që e barte si qytet i pasur, përmes të cilit kalonin rrugët më të rëndësishme të rajonit, dhe do të themelohet ipeshkvia e Ulpianës, priftin/ipeshkvin e të cilës e gjejmë, të nënshkruar në afekt e Koncilit të Sordikës në vitin 342, si “Machedonius a Dardania de Ulpianis”. Por kjo gjendje e madhërishme, fatkeqësisht, nuk do të zgjasë shumë dhe Ulpiana do të përjetojë një termet të fuqishëm (c shek. IV) që e rrafshoi përdhé, Justiniani do ta rindërtojë qytetin e ri e do ta quaj me emrin Justiniana Seconda. Përkundër emrit të ri të qytetit, ipeshkvi vazhdoi ta mbajë emrin i Ulpianës (episcopus Ulpianensis). Më vonë, në Dardani del në skenë ipeshkvia e Prizrenit, një qytet tjetër i rëndësishëm për krishterimin tonë. Në shekujt e mëvonshëm Ulpiana me rajonin pësoi një martirizim të përmasave pushtuese, shkatërruese e transformuese nga sllavët ardhacak. Me gjithë këto, Ulpiana do të mbetet gjithnjë në analet e Kishës Katolike si seli titullare që asnjëherë nuk u shua deri në ditët e sotme. Përkundrazi, Selia e Shenjtë në rrethanat e reja që janë krijuar sot, i jep këtij rajoni kishtar dinjitetin e ipeshkvisë së re, me një gërshetim të dy qyteteve historike dardane, duke e emnue Ipeshkvia Prizren-Prishtinë (2018), pa e shuar Ipeshkvinë titullare të Ulpianës antike. Në këtë mënyrë, gjaku i martirëve të Ulpianës lidh epokat duke nxjerr filiza të rinj nga fara e mbjellë shekullore te pasardhësit e tyre shqiptarë, që kanë banuar në trekëndëshin Scupi/Shkup – Ulpiana/Prishtinë – Priscensi/Prizren.
Edhe ky realitet i ri kishtar, që është ripohuar me vendimin e ri të Selisë së Shenjtë, i kuptuar si vazhdimësi e natyrshme fetare dhe nacionale, na e sjell te një përfundim i pranueshëm që duhet të merret në konsideratë në raport me Shenjtërit e Ulpianës.
Edhe pse pothuajse të gjithë hagjiografët[5], që nuk janë të shumtë, në mënyrë të tërthortë prejardhjen e tyre e vendosin diku në territorin e Bizantit, përkatësisht të Konstantinopojës, me qëllim për t’i identifikuar me botën/ritin greko-lindor, megjithatë shenjtërit e Ulpianës Flori dhe Lauri, duhet të kenë prejardhjen diku në trojet e Ilirisë, nëse jo në Dardani, edhe pse i udhëhequr apo i administruar prej Perandorisë Romake të Lindjes, ku ka pasur një dominim të ritit latin katolik apo latinitetit romak. Këtë hipotezë e bazoj në etimologjinë e emrave të tyre latin[6] dhe të vetë Ulpianës Antike të Dardanisë, në të cilën arkeologjia e derisotme gjatë gërmimeve ka zbuluar artefakte e shkrime në latinisht. Ky fakt, duhet të hapë pista të reja kërkimi për të gjetur, nëse jo vendin e tyre të lindjes, së paku territorin e përafërt të prejardhjes, që duhet të jetë me proveniencë ilire-latine. Pra përqasja hulumtuese duhet ketë kahe tjetër, për dallim nga ato që janë bërë deri më tash. Burimet, pra, duhet të rishikohen, për të zbuluar elemente të reja, që do të pasuronin njohuritë për Shenjtorët e Ulpianës e të vendosen në truallin e tyre të origjinës.
Shenjtërit e Ulpianës tregojnë për pasurinë e paraardhësve tanë dardanë, se ata nuk kanë lindur vetëm burra e gra luftëtarë, veprat e të cilëve numërohen në historiografinë kombëtare dhe ndërkombëtare, nuk është vetëm territor i pasur me xehe e toka të pëlleshme, me plot bukuri natyrore, vendtakimi i kulturave dhe ndërlidhja rrugore e popujve, por ajo ka lindur dhe ka rritur njerëz të shenjtë, që rrinë në themelet e kulturës dhe qytetërimit tonë.
Pikërisht në këtë perspektive, në Ulpianën tonë antike është e shkruar e skalitur në shkëmb feja e stërgjyshërve, aty kemi themelet e arkeologjisë së krishterë, aty është e gdhendur teologjia, kisha e stërgjyshërve, aty prekim praninë e tyre të syrgjynosur, kulturën e krishterimit apostolik, që është trashëguar ndër shekuj nëpërmjet Burimit të Pagëzimit – Pagëzimoren tetëkëndore, vendpagëzimin e popullit tonë, është shpallur e edukuar në bazilikat e stilit romanik, tempujt tanë shpirtëror, duke e bashkuar popullin tonë në shtegtimin mijëravjeçar krishtenor. Pra, Ulpiana e jonë del të jetë foleja e shpalljes së Krishtit Zot, Shpëtimtarit të njerëzimit, votra e dëshmisë së shenjtërve!
Ky qytet i shenjtë është i larë me gjakun e martirëve dardanë Shën Florit e Laurit dhe shokët e tyre të shumtë. Edhe sot në gërmadhat arkeologjike ata nuk pushojnë të na flasin dhe na grishin për ta gdhendur ndërgjegjen tonë me virtytet e fesë, me qëllim të ripërtëritjes së kulturës sonë krishterë, e cila ka brumosur në vazhdimësi palcën e identitetit tonë dardan-arbëror-shqiptar. Ky vend dhe shenjtërit e tij, na thonë se guximi i pranimit të identitetit autokton është cilësi e shenjtërve dhe njerëzve të ndershëm!
Shenjtërit (për)bëjnë një ind të veçantë shpirtëror/shoqëror, të aftë të rigjenerojnë ndërlidhje konkrete mes kohërave, periudhave, gjeneratave të njerëzve dhe t’i mbushin zemrat e tyre me një energji ripërtëritëse dhe përbashkuese, pasi “Shenjtërit dhe shenjtëreshat gjithmonë kanë qenë burim e zanafillë ripërtëritjeje në rrethanat më të vështira gjatë historisë së Kishës.” (Gjon Pali II, Christofefeles laici, nr. 16).
Ndërlidhja/indi e bartë në vetvete edhe simbolin e qëndresës dhe të sigurisë për vazhdimësi në të ardhmen. Kush e ndërton të ardhmen me shpirtin e shenjtërve ai ndërton në shkëmb, në tokë të sigurt, që vërshimet e shekullit nuk mund ta tundin as ta rrënojnë!
Shën Flori dhe Shën Lauri qëndrojnë si dy shandan ndriçues për t’i dhënë dritë Kishës dhe këtyre trojeve, vendit tonë, e na thërrasin të kemi gëzimin e të qenit të mbështjellë me vellon e krishterimit, në një vend të mbuluar me injorancën, indiferentizmin dhe harresën për përkatësinë e stërlashtë ….
Janë si dy lule erëmirë që e mbushin këtë hapësirë me aromën e fesë të stërgjyshërve tanë e nuk vyshken kurrë. Por si farë e mbjellë në tokë, qesin filiza të rinj për të dhuruar aromën hyjnore në çdo stinë, në çdo kohë.
Ata janë si shtyllat bartëse të Kishës që nuk e lënë të rrëzohet. Edhe sot në gërmadhat e shtrira në rrafshinat e “tokës grabitur”, ata mbesin shtylla të shpirtit dhe të identitetit te rrënjët.
Ata ndonëse nuk nderohen nga shumica e të vetëve, e pasardhësve të kësaj toke, disa nga mosdija e disa nga mohimi i vetëdijshëm, megjithatë ata mbesin figura autoktone, të lashta, të shenjta dhe dëshmi e krishterimit apostolik të Dardanisë së Shenjtë, që ndër shekuj nuk ka pushuar ta lajë me gjak vendin e vet, për të dëshmuar kulturën e dashurisë së krishterë, vlerat njerëzore.
Shenjtërit e Ulpianës janë burrat e dëshmisë krishtenore ndër paraardhësit tanë dardanë, vula e krishterimit apostolik dhe lashtësia jonë!
Shenjtërit e Ulpianës na thërrasin për të ushqyer kujtesën, për të jetuar me kujtesën për ta bërë të gjallë dhe reale kujtesën!
Një popull pa shenjtër është një popull i varfër shpirtërisht! Shoqëria që nuk inspirohet prej jetës së martirëve dhe të shenjtërve, vuan nga mungesa e kulturës shpirtërore.
Krishterimi e ka kultivuar kulturën e shenjtërve dhe shenjtëreshave, nderimin e tyre, si modele të njerëzve të ndershëm, me parime e virtyte njerëzore që prodhojnë qytetërim dhe shpesën për të ardhmen.
Vendi ynë që nga lashtësia konsiderohet vend i shenjtërve, i dëshmoreve e dëshmitarëve, prandaj edhe me të drejtë është quajtur Dardania Sacra – Dardania e Shenjtë, sepse ajo është e mbushur përplot me shenjtër dhe shenjtëresha, që ia kanë kushtuar jetën Zotit dhe popullit, me kushtime të përshpirtshme dhe me gjakun tyre.
Europa ka në themelet e veta Shenjtërit (shih shkrimi “Mjeshtri i Kulturës Europiane”), etërit e kontinentit që me shenjtërinë e tyre i kanë dhënë jetë një kulture që ne sot e jetojmë, e gëzojmë ndonëse ka prej atyre që e mohojnë dhe e braktisin, madje-madje edhe e luftojnë.
Në këtë kuptim kultura e shenjtërisë është shenjë e qytetërimit të një populli. Popull ynë, që prej kur mbahet mend, ka nxjerrë nga gjiri i saj shenjtër e shenjtëresha – të fundit shenjtëreshën e madhe Shën Nënë Terezën dhe martirët e komunizmit – është popull me një qytetërim të lartë të krishterë që meriton të radhitet në vargun e qytetërimit europian.
Ulpiana si trashëgimi qëndron në piedestalin historik-kulturor dhe shpirtëror i Kosovës, si kujtesë, si dëshmi dhe si inspirim për çdo gjeneratë.
Sikur në kohën e Shën Florit dhe Laurit kur ishte e rëndësishme të shpalleshin virtytet e fesë, edhe sot është më se e rëndësishme të ripërtërihen këto virtyte përtej çdo ideologjie religjioze apo instrumentalizimi të tyre. Dëshmia e shenjtërve e ka fuqinë për të ndryshuar historinë e për të dhënë dritë aty ku errësira e mëkatit dhe kompromiset ideologjike e vyshkur identitetin e vërtetë të kombit e të fesë. Po, kjo dëshmi e tyre ringjall shpirtin e dashurisë ungjillore kundrejt vaktësisë shpirtërore të brendshme dhe të jashtme. Për këtë arsye, ne sot kemi nevojë për shenjtër, si modele, për të rizgjuar ndërgjegjen e fjetur dhe për të ripërtërirë zemrat e besimtarëve për një entuziazëm dhe gëzim të fesë, që të vendoset në qendër personi i Jezu Krishtit, dhe që kultura e njeriut dhe e shoqërisë të ketë aromë ungjillore për ta krijuar qytetërimin e dashurisë.
Kosova sot ka nevojë urgjente për një shpirt profetik, për shenjtër që e rizgjojnë kushtimin për jetën, vlerat, atdhedashurinë e pastër, kushtimin për të mirën e përgjithshme, kultivimin e respektit, vëllazërisë dhe të paqes mes popujve, e të shtrijë këtë shpirt më tej, në një rajon ku luftërat ndëretnike dhe lakmia për pushtet mbi të tjerët e ka lodhur ndër shekuj deri në ditët tona. Sot, me një shikim të sinqertë në retrospektivë dhe me një shikim shpresëbartës në perspektivë, ungjilli mund të jetë shëruesi i plagëve shekullore të popujve, që mbi këto plagë të ndërtohet kultura dhe qytetërimi i dashurisë, që dhuron lumturinë e secilit.
E Shën Flori dhe Shën Lauri, shenjtërit e Ulpianës, janë dy lule erëmirë, që mund të frymëzojnë këtë gjakim të munguar, që të shtrihet aroma e dashurisë së Krishtit si urim dhe përgëzim për qytetarët e vendit tonë./drita.info
(Pjesë nga libri në botim, “Kulturë e krishterë. Dromca identitare, Drita, Prishtinë 2021, f. 57-69.)
Literatura:
Pavle Mjović, Flor i Lavr-neimari i kamenoresci iz Ulpiane, GMKM, nr.VII-VIII (1962-1963), Prishtinë 1964.
Illyricum Sacrum, vol. VIII (Daniele Farlati; Jacopo Coleti): Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Achridensis et Ternobensis cum earum suffraganeis, Venetiis, 1819,
Don Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, Drita, Prizren 2011.
Antonio Bressi, I santi Floro e Lauro, Grafica C –Napoli, 1998.
Gjon Pali II, Nxitja apostolike post-sinodale Christofefeles laici, Arqipeshkvia Shkodër-Pult, Shkodër 2008.
————————————————-
[1] Ibrahim Rugova, pjesë nga fjalimi me rastin e bekimit të gurthemelit të Katedrales Shën Nënë Tereza në Prishtinë, 26 gusht 2005.
[2] Martyrologium Romanum ad diem 18 augusti: “In Illyrico sanctorum Martyrum Flori et Lauri artis lapicidinae, qui, sub Licione Preaside, martyrio consumptis eorum magistris Proculo et Maximo, ambo, post multa tormenta, in profundum puteum funt demersi.” (shq. Në Iliri, shenjtërit martir Flori dhe Lauri, gurgdhendës, të cilët, pas martirizimit të mësueseve të tyre Prokulit dhe Maksimit, gjatë kohës së qeverisjes së Likonit, pas torturimeve të shumta, qenë hedhur të dytë në një pus të thellë). Marrë nga Don Gaspër Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, f. 62; khs. edhe A. Bessi, I santi Floro e Lauro, f. 84.
[3] Pavle Mjović, Flor i Lavr-neimari i kamenoresci iz Ulpiane”, GMKM, nr.VII-VIII (1964),140-141.
[4] Illyricum Sacrum, vol. VIII (Daniele Farlati; Jacopo Coleti): Ecclesia Scopiensis, Sardicensis, Marcianopolitana, Achridensis Et Ternobensis cum earum suffraganeis, Venetiis, 1819, 2-3.
[5] Hagjiograf, emër nga latinishtja e vonë hagiogrĕphus, që ka burimin tek emri gr. άγιογράϕος, i cili është i përbërë nga άγιος – i shenjtë dhe γράϕος – shkrues, jetëshkrues i shenjtërve, studiues i hagjiografisë. Është një formë jetëshkrimi e përdorur që nga Kisha në shekujt e parë e deri në ditët tona. Khs. zërin agiògrafo, në: https://www.treccani.it/vocabolario/agiografo/
[6] Janë dy emra tipik të botës latine. Emri Florius-ii – nga latinishtja e do të thotë lule, shqip mund të përkthehet me emrin Lul, Lulëzim, Flori, kurse versioni femëror Flora – Lule, Luljeta…, po ashtu edhe Flora tek shqiptarët katolikë. Latinët e kanë përdorur këtë emër për formën e urimit, që e lidhnin me hyjninë e pranverës, luleve dhe vegjetimit. Kurse emri Laurus- i, po ashtu është emër latin dhe do të thotë dafinë, lar. Te shqiptarët katolikë emri mashkullor Laur është shumë i përhapur, kurse versioni femëror Dafina (prej mitologjisë gr. daphne) nuk ka konotime religjioze dhe është i përdorur nga të gjithë shqiptarët pa marrë parasysh përkatësinë fetare. Laura është bimë aromatike gjithnjë e gjelbër nga familja Laureceae e përhapur kryesisht në Mesdhe, prandaj edhe në trojet tona bregdetare. Vjen nga familja e Laurus nobilis – që do të përkthehet në dafina fisnike, versioni i jugut, kurse lari fisnik versioni i veriut. Në kohë të lashta është përdorur për të simbolizuar fitoren: përdorej për të kurorëzuar fitoret e betejave, njerëzve të kulturës, artit dhe të shkencës. Nuk di të ketë emra të këtillë në botën greko-helene, e si rrjedhojë te krishterimi lindor, që do të mund të vendoseshin këta në atë hapësirë. Ky element etimologjik dhe kulturor i kohës na shtyt të mendojmë për përkatësinë e tyre ilire, nëse jo dardane.