Nga: Dede Palokaj, arkeolog
Analizë historike, kulturore dhe shpirtërore
1. Një plagë që nuk u shërua kurrë
Pyetja “Pse shumë shqiptarëve u qan zemra për okupatorin turk e jo për shqiptarinë?” prek një plagë të thellë të historisë sonë kombëtare. Nuk është një pyetje e zakonshme, por një pasqyrë që na detyron të shohim në sy të vërtetën e hidhur të vetvetes: se ne, një popull me rrënjë të lashta dhe me gjak heronjsh, shpesh kemi jetuar më shumë me kujtesën e robërisë sesa me krenarinë e lirisë.
Për gati pesë shekuj nën Perandorinë Osmane, shqiptarët humbën jo vetëm tokën, por edhe kujtesën e tyre historike. Ata nuk kishin shkolla në gjuhën amtare, nuk kishin shtet, as arsim që të ushqente ndjenjën kombëtare. Historia e tyre u zhduk nga librat, dhe në vend të saj u shkrua një version imperial, ku Sulltani paraqitej si “i dërguari i Zotit”, ndërsa kushdo që i kundërvihej, shpallej “armik i fesë”.
Kështu, përmes shekujve, pushtuesi u shndërrua në figurë të pushtetit, rendit dhe besimit, ndërsa luftëtari shqiptar për liri u paraqit si rebel, i pabindur, madje si “i pafe”. Ky deformim i kujtesës historike krijoi një varësi të thellë psikologjike e morale ndaj autoritetit të Stambollit. Për shumë njerëz, liria nuk kishte kuptim, sepse nuk e kishin përjetuar kurrë si realitet. Dhe kur mungon vetëdija historike, njeriu e do zinxhirin që e mban lidhur, sepse është i vetmi realitet që njeh.
2. Feja dhe pushteti – dy shtylla të një robërie të përzier
Perandoria Osmane nuk solli vetëm pushtet politik, por edhe një realitet të ri shpirtëror: Islamin si fe shtetërore. Një pjesë e madhe e shqiptarëve e përqafoi këtë fe – disa me detyrim, të tjerë për përfitim. Me kalimin e shekujve, identiteti fetar u përzie ngushtë me pushtetin osman. Besimi në Zotin u shoqërua me besnikërinë ndaj Sulltanit, e kështu politika dhe feja u bënë një trup i vetëm.
Kur u rrëzua Perandoria Osmane, për shumë shqiptarë kjo nuk ishte vetëm fundi i një pushteti, por edhe një tronditje shpirtërore. Ata e ndjenë sikur po humbnin jo vetëm një sundimtar, por edhe një sistem përkatësie. Për ta, “Turqia” nuk ishte okupatori, por një lloj “shtëpie shpirtërore” që u kishte formuar botëkuptimin.
Dashuria për fenë u ngatërrua me mallin për perandorinë. Në thelb, shumë shqiptarë që ndiejnë nostalgji për osmanët, nuk vajtojnë robërinë, por humbjen e një identiteti që nuk kanë ditur ta zëvendësojnë me identitetin kombëtar. Dhe kjo është një tragjedi e madhe shpirtërore – sepse njeriu që nuk di kush është, gjithmonë do të kërkojë t’i nënshtrohet dikujt që i jep ndjenjën e përkatësisë.
3. Pavarësia pa vetëdije
Pas shpalljes së Pavarësisë në vitin 1912, shqiptarët u përballën me një sfidë që pak kombe e kanë përjetuar në atë përmasë: si të ndërtonin një komb mbi tri fe të ndryshme, pas pesë shekujsh nënshtrimi.
Në vend që të mbizotëronte ndjenja e bashkimit kombëtar, dolën në pah ndarjet fetare, krahinore e politike. Katolikët, myslimanët e ortodoksët nuk u ndien gjithmonë si pjesë e një trupi të vetëm kombëtar. Në këtë vakum identitar, shumë njerëz kërkuan strehë te ajo që u dukej më e njohur e më e fortë – feja dhe “renditja” që vinte nga Stambolli.
Për ta, kombi ishte një ide e re dhe e brishtë, ndërsa feja dhe kujtesa e Perandorisë ishin realitet i jetuar. Kështu, për një pjesë të shoqërisë, turqizmi u bë zëvendësim i shqiptarisë, dhe ajo që duhej të ishte krenari kombëtare u tret në nostalgji për “autoritetin e dikurshëm”.
Në vend që të forcohej vetëdija kombëtare, shumë shqiptarë filluan të ndjejnë afërsi shpirtërore me kujtesën osmane, duke harruar se ajo periudhë solli robërinë më të gjatë të këtij vendi. Kështu, për shumëkënd, Stambolli u bë më i dashur se Shkodra shqiptare – një formulë e hidhur që tregon thellësinë e krizës sonë identitare.
4. Nostalgjia për robërinë dhe iluzioni i “rregullit”
Në kohët moderne, kur korrupsioni, padrejtësia dhe varfëria kanë lënë plagë të thella, shumë njerëz shikojnë me mall prapa, drejt kohës kur “kishte rend e frikë nga Zoti”. Për ta, Sulltani dhe pushteti osman simbolizojnë një epokë ku “njeriu e dinte vendin e vet”.
Në krahasim me shtetin e brishtë shqiptar të shekullit XX dhe XXI, që shpesh ka dështuar të ofrojë drejtësi, e kaluara u duket më e rregullt, madje e bekuar. Por ky është një iluzion i rrezikshëm: njeriu e idealizon të shkuarën kur e tashmja është e vështirë.
Harrojmë se “rendi” i asaj kohe ishte rend i frikës dhe i nënshtrimit, jo i drejtësisë. Ai që ndjen mall për Sulltanin, në fakt ndjen mall për sigurinë e skllavit, jo për dinjitetin e të lirës. Dhe ky është dallimi thelbësor midis njeriut që do rendin dhe njeriut që do lirinë.
5. Robëria shpirtërore që ende nuk ka marrë fund
Pushtimi osman nuk e mori vetëm tokën shqiptare, por edhe shpirtin e saj. Ai ndryshoi mënyrën e të menduarit, të jetuarit e të ndjerit. Nga një popull me ndjenja fisnike e të lira, u formua një shoqëri që u mësua të jetojë nën hierarki e frikë, jo nën dinjitet e përgjegjësi.
Edhe sot, kjo plagë nuk është shëruar plotësisht. Në vend që të ndjejmë krenari për gjuhën, historinë dhe traditat tona, shumë prej nesh ndjejnë më shumë respekt për çdo gjë që është “e huaj”, sidomos për atë që vjen nga Lindja e Mesme ose Turqia. Kjo tregon se pushtimi shpirtëror ende jeton në vetëdijen tonë të paformuar kombëtarisht.
Një tjetër shkak i kësaj nostalgjie është mungesa e edukimit historik dhe moral. Në shkollat shqiptare, historia shpesh mësohet si datë, jo si vetëdije.
Nuk është mësuar pse Skënderbeu ishte më shumë se një luftëtar – pse ai përfaqësonte shpirtin e lirisë dhe dinjitetit njerëzor.
Nuk është shpjeguar pse liria, sado e vështirë, është më e vlefshme se çdo rehati nën pushtim. Prandaj shumë njerëz sot nuk dinë të dallojnë mes vargonjve të arit dhe ajrit të lirisë. Pa edukim moral e historik, kombi mbetet i pambrojtur ndaj çdo nostalgjie të rreme. Ai që nuk e njeh të shkuarën, e adhuron atë që e ka robëruar.
6. Për një ringjallje kombëtare dhe shpirtërore
Koha kërkon një ringjallje të re - një zgjim të ndërgjegjes kombëtare dhe shpirtërore. Duhet ta kuptojmë se shqiptaria dhe besimi nuk janë kundërshtarë, por dy shtylla që mund të bashkëjetojnë në dritën e së vërtetës.
Të duash Zotin nuk do të thotë të mohosh kombin tënd, ashtu si të duash kombin nuk do të thotë të përbuzësh fenë. Vetëm atëherë kur ta kuptojmë këtë të vërtetë të thellë, do të pushojmë së vajtuari për okupatorin – dhe do të fillojmë të qajmë nga dashuria për shqiptarinë./Bota Sot